Spółdzielnię socjalną tworzą członkowie, wśród których przeważać muszą osoby zagrożone wykluczeniem społecznym. Daje ona tym samym możliwość zatrudnienia dla osób, które w obecnych warunkach na rynku pracy mają najbardziej pod górkę.

O spółdzielni socjalnej można powiedzieć, że łączy w sobie zarówno cechy przedsiębiorstwa, jak i organizacji pozarządowej. Członkowie, którzy ją zakładają, muszą wpłacić wpisowe, wnoszą też swoje udziały – a od ich wysokości zależą granice ich odpowiedzialności. Majątek własny spółdzielców jest bezpieczny – nie odpowiadają nim w razie niepowodzenia spółdzielni. Z kolei zyski wypracowywane przez spółdzielnię (bilansowa nadwyżka) nie mogą być rozdzielone między członków, a skierowane na wewnętrzne fundusze spółdzielni z przeznaczeniem na realizację jej społecznych zamierzeń. Tak nakazuje ustawa o spółdzielniach socjalnych (Dz. U. 2006, nr 94, poz. 651 ze zmianami).

Wspomniana ustawa wymienia dwa rodzaje tworzonych spółdzielni w zależności od tego, kto jest jej założycielem:

1. Spółdzielnie osób prawnych – ich założycielami są co najmniej 2 osoby prawne. Do tej pory najczęściej decydowały się na ich zakładanie podmioty kościelne, organizacje pozarządowe (stowarzyszenia i fundacje) oraz samorządy lokalne.
2. Spółdzielnie osób fizycznych – założone muszą być przez 5 do 50 członków. Najczęściej liczą sobie nie więcej niż 9 członków. Przepisy mówią w ich przypadku, że załoga co najmniej w połowie musi składać się z osób wymagających reintegracji zawodowej i społecznej – zagrożonych wykluczeniem społecznym, tj. : niepełnosprawnych, bezrobotnych, wychodzących z bezdomności, lub nałogu (uzależnieni, ale po terapii odwykowej), chorzy psychicznie. Co istotne, nie ma limitu spółdzielni, których można być członkiem. Czyli każdy członek danej spółdzielni może być jednocześnie członkiem wielu spółdzielni.

Przy tworzeniu obu typów spółdzielni socjalnych niezbędne jest uchwalenie statutu, a członkowie wnoszą swój udział i wpłacają wpisowe. Obowiązkowo też uiszczają coroczną składkę na Krajową Radę Spółdzielczą (aktualnie 360 zł) – wliczona jest ona w koszty podatkowe.

Spółdzielnie socjalne posiadają 2 typy organów:

• zarząd posiadający kompetencje wykonawcze
• walne zgromadzenie członków mające kompetencje uchwałodawcze.

Spółdzielnie socjalne zatrudniają pracowników w oparciu o spółdzielczą umowę o pracę, bądź inne umowy normalnie stosowane przez firmy. Wyróżniającą cechą umowy spółdzielczej jest brak możliwości zwolnienia pracownika, który nadal pozostaje jej członkiem. Jeżeli więc już ustaje stosunek pracy, jednocześnie ustać musi stosunek członkostwa.

Wkładów członkowie nie muszą wykładać z własnej kieszeni. Byłoby to czynnikiem mocno ograniczającym możliwość tworzenia spółdzielni, gdyż często jej członkowie założyciele znajdują się w trudnej finansowo sytuacji, która wymusza podjęcie zdecydowanych działań, by podnieść status społeczny. Pieniądze na wkład mogą uzyskać od Urzędu Pracy ze środków Funduszu Pracy w wysokości nawet 50 tysięcy złotych – dla osoby niepełnosprawnej zarejestrowanej jako bezrobotna. Dodatkowo posiadacze orzeczenia o niepełnosprawności mogą liczyć na wsparcie ze strony PFRON.

Nie ma jednak co ukrywać – mimo ochronnego parasola rozruch i funkcjonowanie spółdzielni byłyby często przedsięwzięciem przerastającym możliwości przeciętnych członków założycieli. Dlatego mogą oni liczyć na wsparcie doradców, księgowych i prawników. Zapewniają je bezpłatnie działające lokalnie ośrodki wsparcia ekonomii społecznej.